• No results found

door

H. MALLINCKRODT.

In de volgende bladzijden hoop ik een overzicht te geven van de grootere Dajaksche gemeenschappen, die in de afdeeling Koeala Kapoeas worden aangetroffen en die door het Bestuur beschouwd worden te zijn adat gemeenschappen. We zullen het karakter dezer ressorten nagaan en zien in hoeverre men deze indeelingen als be-rustende op de adat kan beschouwen.

Allereerst zal ik dan een beschrijving dienen te geven van de hier-op betrekking hebbende gewoonten der Dajaks, als ook van hun bestuur, om vervolgens te geraken tot den huidigen toestand en de mogelijke wijzigingen die in den opbouw dezer gemeenschappen mogelijk zijn.

§. /. Het dajaksche stamverband. In de tijden, dat het Gou-vernement zich nog niet met de Dajaksche bevolking der binnen-landen inliet, zien we dat de band, die de lieden te samen hield een bloedband was. Men wponde in één of meer groote familiehuizen te samen, als gezamenlijke afstammelingen van zelfde stamouders.

Een dergelijke groep kunnen we niet zoo zeer aanmerken als stam-onderdeel, maar beter als familie in ruimeren zin.

over vaak meerdere stroomgebieden uitstrekken. Onderling zijn ze nagenoeg niet te onderscheiden naar hunne adats, maar des te beter naar de taal.

In het Sampitsche onderscheidt men op die wijze de Katingan Dajaks, de Tamoean Dajaks, de Saranau en Toealan Dajaks de Saroejan Dajaks en de Mantaja Dajaks.

In Kota Waringin noemen zij zich naar de rivieren waaraan zij wo-nen met uitzondering der Mamah Darat en Roekoe Dajaks, die niet aan rivieren gevestigd zijn, maar het land tusschen Lamandan en Djelai bewonen.

Een belangrijke groep van Dajaks wordt gevormd door de Ott-Danoems, die de Noordelijke streken van Boven Dajak en Sampit bewonen. Zij zijn in gewoonten zeer wel te onderkennen van de Ngadjoe. Hun taal klinkt harder hun zeden zijn ruwer en een zeer kenmerkend onderscheid is het ontbreken van het „Magah liau"

(geleiden der ziel naar het hiernamaals door de priesters) bij hunne doodengebruiken. De Ott-Danoems nu zijn onderscheiden in een zeer groot aantal kleinere stamonderdeelen, die zich allen noemen naar kleine riviertjes. Als voorbeeld geef ik hier de Dajak Sabaung en de Dajak Sahiai. Eenige tientallen zulke namen zouden op te geven zijn.

We zien nu dat bij de Ott-Danoems en in het Kota Waringinsche dit stamverband nog redelijk goed is blijven bestaan, in de Nga-djoelanden echter staat het anders.

Dat het onder hen vroeger niet anders was dan thans onder de Ott-Danoems, moge blijken uit de legende betreffende de dorps-offerplaats (pangatoehoe) der voormalige vestiging Tanggohan, aan de Kapoeas, bij de samenvloeiing van de Kapoeas met het kleine zijstroompje de Soengei Tanggohan.

Aan het hoofd der bevolking, die het stroomgebied der Soengei Tanggohan bewoonde, stond in over oude tijden zekere Raden Lamey Amai Gelang. a)

Zoolang deze het bestuur voerde, was de streek nog nimmer door

1) Amai Gelang beteekent: vader van Gelang. Het is een Dajaksch gebruik, dat de ouders zich naar hun eerste kind noemen.

DE ADAT GEMEENSCHAPPEN IN ZU1D-B0RNE0.

koppensnellers geteisterd. Het was aan deze „oloh ngajau", ten eenenmale ondoenlijk het dorp met hun slechte bedoelingen te na-deren. Dit was natuurlijk het gevolg van de hoogere krachten, waar-mede het hoofd was uitgerust en die hij dankte aan zijn omgang met Pampahilep; *) een sangiang (luchtgeest) vrouw.

Deze toch werd vereerd in een Pahewan aan den bron der Soengei Tanggohan en het was daar dat R. Lamey meerdere malen met haar verkeerde en allerhande wijze lessen van haar te hooren kreeg. Zij schonk hem o. a. eens een hond, die bij de jacht alles, wat men tot dusver van honden gezien had, overtrof. Van meer belang echter was de penjang menteng (de djimat voor moed die zij hem schonk).

Toen de hond stierf werd hem een behoorlijke begrafenis gege-ven, maar bij het verbranden van het lijk, tijdens het tiwah (dooden-feest), bleek al spoedig, dat de hondenschedel tot steen geworden was. Het behoeft wel geen betoog, dat dit wonder aanleiding was, dat voortaan de steen vereerd werd en dat men daaraan offers bracht. Toen eenige jaren later ook Raden Lamey kwam te overlijden en bleek dat ook zijn schedel tot steen geworden was, werd een en ander met elkander in verband gebracht, en de vereering voortaan op beide schedels gezamenlijk, overgebracht.

De steen, die uit het hoofd van R. Lamey zou zijn ontstaan noemde men: Oemang oemeng pakoetgoesi Raden Lamey Amai Gelang.

Nadat in 1859 3 zendelingen in Tanggohan waren vermoord, vluchtte de bevolking naar de bovenloop van hun riviertje, waar ze jaren lang bleven rondzwerven. Eerst toen de rust was terugge-gekeerd, vestigden zij zich weer aan de hoofdrivier en stichtten een nieuw dorp Mandomai.

1) Pampahilep is de tusschenpersoon tusschen menschen en luchtgees-ten, als zij deze werkzaamheden verricht, daalt zij uit de verblijfplaats der Goden (Iewon-Sangiang) naar de aarde af. Er zijn meerdere plaatsen be-kend, waar zulk een godenweg op aarde uitkomt, dat zijn dan heilige boschjes (Pahewan), waar offers worden gebracht. Pampahilep is tevens het hoofd van een talrijke schare boschgeesten, de z.g.n. Kariau, kleine we-zentjes die den menschen den weg bijster kunnen doen worden.

De pangatoehoe van Tanggohan echter werd meegenomen, en tot op heden is deze de dorpofferplaats van Mandomai 1).

Uit deze legende val* te leeren, dat de voordeden genoten door den omgang met een geest die gevestigd was aan de oeloe der rivier, slechts die rivier ten goede kwam, immers de koppensnellers konden slechts tot in de nabijheid dier vestiging komen, haar bereiken was niet doenlijk.

Voorts zien we hoe de schedel der voorouders vereerd werd, het is duidelijk, dat zij die niet verwant zijn met den voormaligen be-zitter dier schedel, in de goede gevolgen dier vereering niet deelen.

Wij zien dus dat die kleine stroomgebieden, — er zijn talrijke zulke verhalen — op zichzelf staande geheelen waren, die los stonden van hunne naburen en door bloedsbanden vereenigd waren.

Die bewoners stonden in zekere verhouding tot de aardbewoners (grondgeesten-voorouders), waardoor hun voordeden toekwamen op die gronden en de opbrengst daarvan, die anderen — niét tot de gemeenschap behoorenden — niet konden uitoefenen, dan tegen vergoeding. Ik zal een en ander op een andere plaats meer uit-voerig uit een zetten, hier zij slechts het feit geconstateerd. 2)

We zien dus dat de Dajaksche bevolking verdeeld was in betrek-kelijk kleine groepen, waarvan de leden elkaar in den bloede be-stonden en welke groepen als zoodanig rechten konden doen gel-den op de streken door hen bewoond.

De bewoners woonden samen in een of meer groote familiehuizen (betang), waar soms eenige tientallen gezinnen samen woonden.

Elk dier gezinnen bewoonde een eigen vertrek in het huis en werd al naar gelang van de streek waar men was — een lawang, kabali, koeantan, priok genoemd.

Het gezin dan was de kleinste eenheid in de Dajaksche gemeen-schap, we zullen het dus allereerst moeten beschouwen. Aan het

1) Voor de dorpsofferplaatsen in Kota Waringin zie men mijn verhan-deling in het Koloniaal Tijdschrift 1923/532-546, waar ik trachtte de be-teekenis daarvan, meer in het bijzonder ten aanzien van de grondrechten, uit een te zetten.

2) In de Bijdragen voor de T. L. en V. v. N. I. zal van mijn hnnd een verhandeling over de Dajaks van Zuid Borneo verschijnen, waarvan het eerste Hoofdstuk aan deze materie gewijd is.

DE ADAT GEMEENSCHAPPEN IN ZUID-BORNEO. 131 hoofd stond de man, die in alle huiselijke aangelegenheden in over-leg trad met zijne vrouw en die met hun beiden in alle aangeover-legen- aangelegen-heden waarbij geen derden gemoeid zijn, de hoogste autoriteit vormen. Zoodra echter hunne belangen samentreffen met die van andere gezinnen uit de betang, komen zij, die met eenige meerdere macht omkleed zijn, mede in het geding. Dat zijn de oudsten, de bakas lewu.

Deze oudsten zijn de gezinvaders uit het familiehuis, die door meerdere ervaring — hetzij dat deze door hoogeren leeftijd dan wel door veel reizen als anderszins is verkregen-invloed op hunne ge-noten hebben gekregen. In de eerste plaats zijn het wel vaders met gezinshoofden als zoons, wien over deze gezinnen eenige regelen-de bevoegheid toekomt dan wel ouregelen-dere broers van gezinshoofregelen-den.

Zoolang nu gezinnen behoorende tot de ondeirhoorigen van een bakas lewu in geschil zijn, wordt de aangelegenheid door deze ge-regeld in overleg met de lieden in kwestie. Zijn dit echter personen, die onder verschillende bakas lewu in de zelfde betang staan, dan komt het hoofd der betang aan het geschil te pas de z.g.n. Mantir.

Ook hij kan niets regelen zonder moepakat met de betrokken bakas lewu, en zal in den regel — als de zaak van eenig belang is — ook het oordeel in winnen van de niet in de zaak getrokken bakas lewu uit zijn betang.

De mantir is in zijn huis tevens een bakas lewu over een groep naaste verwanten, maar dankt zijn iets hoogere positie aan zijn nauwere graad van afstamming van den oorspronkelijken stichter der betang.

Indien de bloedgemeenschap een groot aantal zielen telt, ont-staat veelal in de buurt van de woning een gebrek aan bouwvelden, zoodat niet langer op de meest gemakkelijke wijze in het levens-onderhoud kan worden voorzien. Een deel der bewoners zal dan gaan verhuizen, naar een plaats waar nog voldoende woeste gronden aanwezig zijn en zich daar een betang bouwen. Na hetgeen hier boven gezegd werd, zal het wel geen betoog behoeven, dat zulke verhuizenden veelal een onderdeel der aanvankelijke bewoners wa-ren, de onderhoorigen van één bakas lewu, die dan mantir van het nieuwe huis wordt. Op die wijze ontstaan meerdere vestigingen in het stroomgebied en het is duidelijk, dat zich dan ook wel eens geschillen zullen voordoen tusschen de bewoners der verschillende

betangs onderling. In zulk een geval zien we den mantir van de oudste vestiging optreden als hoofd der geheele gemeenschap. Hij is de mantir haï en gaat in alle kwesties het geheel rakende te rade met mantirs en niet zelden ook met de oudsten, ja zelfs met ge-zinshoofden der gemeenschap, om tot een oplossing te komen.

In geval de belangen der geheele gemeenschap met eene aange-legenheid gemoeid zijn, is dat laatste zelfs regel.

Komt een geschil voor tusschen twee verschillende groepen onder-ling dan zullen de mantirs haï dier gemeenschappen de zaak met hunne wederzijdsche mantirs en een door beide partijen gekozen derde mantir haï uitmaken. Die derde is dan iemand, die bekend staat als een wijs man. Het spreekt vanzelf dat zulke lieden wel eens grooter invloed krijgen over een grooter gebied. Ik noem hier b.v. Toemenggoeng Nicodemus die omsrreekt 1850 een gewild raadsman was langs de geheele Kapoeas.

Hij zelf was aanvankelijk mantir haï van Poelau Petak maar werd later tot districtshoofd benoemd.

Zulke lieden echter konden zich nimmer mengen in zaken, waarin hun tusschenkomst niet was verzocht 1) .

Gaan we dit alles na, dan zien we dus, dat het bestuur der ge-meenschap op uiterst republikeinsche wijze was ingericht. Dat de hoofden geen van allen iets anders waren dan „eersten onder hun gelijken" en dat ze dat „eerste zijn" dankten aan geboorte en meer-dere kennis van zaken.

We moeten thans zien hoe die gemeenschap was samengesteld, wat de rechten en plichten der leden waren, zoowel ten aanzien van het geheel als ten aanzien van het hoofd.

De hoofdgroep bestond uit de in den bloede elkander bestaande lieden, en in de tweede plaats uit de aangetrouwde mannelijke leden.

De Dajaksche adat toch neemt aan dat de vrouw gevolgd wordt door den man uit vreemde vestiging, waarmee ze trouwt. Is het echter eenigszins mogelijk dan zal de Dajak huwen met een familie-lid, liefst met zijn volle nicht. De man wordt natuurlijk in het fami-lieverband opgenomen. Daarnaast hadden we een oudtijds kleine

1) Ik heb hier alle splitsingen van gemeenschappen voortvloeiende uit bijzondere omstandigheden als onderlinge twisten enz. om de wille der samenvatting weggelaten, het verandert aan het wezen van de zaak niets.

DE ADAT GEMEENSCHAPPEN IN ZUID-BORNEO.

groep vreemdelingen, die door adoptie dan wel door het sluiten der bloedvriendschap in het geheel waren opgenomen.

Bij al de ceremoniën, hetzij bij de geboorte of bij het huwelijk, bij de adoptie en de bloedvriendschap was een plechtigheid opge-nomen, die duidelijk moet toonen dat dit nieuwe lid van den kring ook in connectie stond met de aardgeesten en dus rechten kreeg op den grond der gemeenschap. *)

Het recht nu dat de leden dier beschikkingskring konden doen gelden, was allereerst de vrije beschikking over den grond — behou-dens het offer dat ze aan de aardbewoners te brengen hadden. Zij konden bouwgronden ontginnen, zij konden boschproducten zoeken, hadden vrij visschen, kortom konden alle profijt trekken van die gronden, met alleen die eene verplichting, te zorgen dat zij anderer-reeds verkregen recht niet te kort deden. Zij waren daarvoor niets verschuldigd, hadden slechts kennis te geven aan hunne hoofden.

Een vreemdeling daarentegen moest allereerst vergunning hebben van het hoofd, en moest zich dan nog voorzien van de hulp, die voor het opbrengen van zijne offers noodzakelijk was, aangezien hij dat zelf niet kon bewerkstelligen. Hij moest betalen voor die hulp en tevens voor de voordeden die hij zou trekken uit den bodem of van de daarop voorkomende gewassen. Hij betaalde, daartoe:

wang pemasoekan, tjaekei, sapoeloeh satoe, boenga hoetan of hoe de betaling elders meer mag heeten. De opbrengst daarvan kwam mantir en bakas lewu ten goede, of — zooals in sommige streken der Kahajan — werd onder de deelgerechtigde kabali's verdeeld.

In verschillende streken echter vroeg men deze recognitie niet voor streken, die ver van de vestiging verwijderd waren, omdat daar-door de belangen der bevolking niet zoozeer geschaad werden. 2)

De gemeenschap had daar tegenover de plicht, dat ze instond voor het welzijn van den op hun grond vertoevenden persoon. Ver-bleef een vreemdeling in het dorp dan werd hem — binnen beschei-den grenzen — levensonderhoud verstrekt, waarvan de kosten op den mantir drukten.

1) Een en ander wordt uitvoeriger behandeld in „De Dajaks v. Z.-Borneo"

2) In mijn artikel „rechten op grond en water in de onderafdeeling Beneden Dajak. Kol. Tijdschrift 1922 p. 402 en v. handelt daarover p. 403. De rechten der stroomgebiedbewoners van de Kapoeas moeten daar opgevat worden als alleen die gronden omvattende, die ver van het dorp verwijderd

21Jn, niet die welke binnen het plantareaal der dorpelingen gelegen zijn.

Daardoor hadden de leden der gemeenschap de plicht om hun hoofd tot het doen dezer uitgaven in staat te stellen. Ze moeten hem bij de veldbewerking behulpzaam zijn en wel met 5 dagen on-betaalde diensten. Zoo werden de hoofden in de gelegenheid gesteld grootere bouwvelden aan te leggen en daardoor meer te oogsten dan voor hun onderhoud noodzakelijk was. Daarnaast genoten zij inkomsten uit geschillen, die door hen beslecht werden en uit de hulp die ze ontvingen bij feesten van hunne onderhebbende. (De in-komsten die hoofden thans genieten voor het innen der gouverne-mentsbelastingen enz., laat ik, als hier niet ter zake dienende, buiten beschouwing).

We moeten ons thans wenden tot de Dajaks van Kota Waringin, die meer naar de Dajaks der Westerafdeeling overhellen en waar andere toestanden zijn blijven bestaan, dan die welke wij in het Gouvernementsgebied aantreffen.

In dat Landschap is het dorp, de laman, de eerste gemeenschap waarmee wij ons moeten bezig houden. Het dorp wordt bewoond door lieden, die elkaar in hoofdzaak in den bloede bestaan. In den tegenwoordigen tijd begint deze bloedband meer en meer te ver-slappen, doordien zich steeds meer vreemdelingen in de dorpen neerzetten. Dat de oorspronkelijke band, die de bewoners verbond, de bloedband was, blijkt zeer duidelijk uit de verhalen, die ik mede-deelde in „de dorpsofferplaats der Dajaks van Kota Waringin" l) .

De Dajaks woonden hier echter niet in familiehuizen samen, maar in gezinswoningen, waar echter niet zelden eenige gezinnen, die nauw aan elkaar verwant waren, samenwoonden. Het hoofd van zulk een woning was ook hier weer de man, dan wel de oudste man, die de zaken der woning met zijn vrouw en zijne medebewoners regelde. Onder deze gezinshoofden traden eenigen als oudsten op (orang Kaja, hadji), ze waren veelal weer vaders van gezinshoofden. De oudste, het naast aan den stichter van het dorp verwante, was de mantir laman — het dorpshoofd.

Het behoeft wel geen betoog, dat al de hier bedoelde lieden tot den vrijen stand behoorden, ze waren getiteld, zoowel oudsten als hoofden, ze behoorden tot de oloh tatau (Ngadjoesch) of Ia-wang Agoeng (Kota Waringinsch).

Kol. Tijdschrift 1923 p. 522 en v.

-DE ADAT GEMEENSCHAPPEN IN ZUID-BORNEO.

Deze laatste was een onderdeel van den vrijen stand (orang soeka).

De dorpen aan een rivier vormen te samen een geheel, waar-van het hoogste hoofd is de mantir poeloehan. Deze functionaris is zelf kamponghoofd van een der vestigingen, maar treedt in zijn grootere macht op, wanneer er geschil ontstaat tusschen twee vestigingen aan zijn rivier. Ook vertegenwoordigt hij het stroom-gebied naar buiten.

Bij de adatrechtspraak is hij, in geval van geschil tusschen ver-schillende dorpen aan zijn rivier, de aangewezen rechter, die met de hoofden der geschil hebbende vestigingen en nog eenige andere hoofden de uitspraak doet.

Ook hij is dus, evenals de mantir haï, een eerste onder gelijken, hij is geen alleenheerscher maar moet handelen in overleg met zijne collega's.

De hoofden krijgen voor de meerdere uitgaven aan hun werk-kring verbonden hulp van de bewoners hunner dorpen bij de veld-bewerking. Zoo ook de mantir poeloehan, die echter bovendien nog uit elk dorp van zijn ressort, bij veldbewerking wordt ge-holpen, door een paar lieden die hem te dier tijde worden toe-gezonden.

Voorts trekken de hoofden voordeden uit de wang danggalan, gelden die hun voor de adatrechtspraak worden opgebracht.

De bevolking van het stroomgebied heeft in die geheele streek het zamelrecht; alleen voor enkele zeldzame producten heeft men het kampong beschikkingsrecht (goud en garoehout). Vreemde-lingen moeten zich om vergunning allereerst tot de poeloehan wen-den en, als die vergunning geeft, tot wen-den mantir laman der betrok-ken vestiging, die de permissie dan nog weigeren kan. De op te brengtn tjoekei moet voldaan worden aan den poeloehan, die deze deelt met de betrokken hoofden. Het is waarschijnlijk daaraan dat deze hoofden hun naam van poeloehan danken. a)

Uit dit beknopte overzicht mag het volgende blijken.

1. De hoogere adathoofden die oudtijds onder de Ngadjoe be-stonden en nog thans in Kota Waringin bestaan waren de eersten onder hun gelijken.

1) In „de Dajaks van Zuid-Borneo" behandel Ik een en ander

uit-2. De hoogere hoofden trokken nagenoeg geen meerdere in-komsten dan de dorpshoofden.

3. Zij konden zich met de zaken van hun bevolking slechts dan

3. Zij konden zich met de zaken van hun bevolking slechts dan